به گزارش روابط عمومی دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی ایران، دکتر حوریه محمدی کناری، متخصص طب ایرانی و عضو هیات علمی دانشکده طب ایرانی در یک مطلب علمی در مجله طب تندرستی ایرانی و مکمل با موضوع تسکین درد آورده است: 

طب سنتی ایرانی یک مکتب طبی کامل و پویا است که ریشه های آن به بیش از ۳۰۰۰ سال قبل بر می گردد. در این مکتب طبی همه مخلوقات از انسان‎ها، حیوان‎ها، گیاهان تا جمادات، از 4 عنصر یا رکن اصلی آتش، هوا، آب و خاک تشکیل شده‎اند. هر یک از این ارکان دارای کیفیتی هستند. آتش، گرم و خشک؛ هوا، گرم و تر؛ آب، سرد و ‎تر و خاک، سرد و خشک است. از تأثیر این چهار رکن و کیفیات آن‎ها بر روی هم کیفیتی جدید و یکسان حاصل می‌شود که به آن مزاج می‌گویند. مزاج دارای طیف گسترده‎ای در میان انسان‎هاست تا جایی که می‌توان گفت که مزاج هیچ دو شخصی دقیقاً یکسان نیستند. هرگاه تعادل این ارکان و به تبع آن مزاج بدن به هم بخورد، عضو یا اعضای کل بدن دچار سوء مزاج شده و در نتیجه بیماری های گوناگون ایجاد می شود.

اگر مزاج عضوی از بدن به دلیلی به صورت ناگهانی دچار سوء مزاج شود و از مزاج اصلیش فاصله بگیرد، دچار احساس ناخوشایندی که همان درد است، می شود. مثلا زمانی که دست ها را یک دفعه در یک آب سرد فرو برده شود، حس خوبی تجربه نمی‌شود.

درد ممکن است در اثر تفرق اتصال یا گسستگی در عضوی از بدن نیز ایجاد شود. مثلا زمانی که استخوان بازو می شکند یا خراشی در پوست دست ایجاد می شود. البته گاهی تغییر ناگهانی در مزاج اعضای بدن می تواند پیوند سلول های آنها را برهم زده و با ایجاد تفرق اتصال، عضو را دردناک کند. مثلا وقتی گوشه لب در اثر خشکی (سوء مزاج)، ترک  می خورد (تقرق اتصال)، فرد در هنگام صحبت کردن دچار درد می شود.

احساس درد با توجه به عامل ایجاد کننده آن متفاوت خواهد بود. مثلا هنگام بروز کهیر که در بدن مواد گرم و التهابی زیاد می‌شود، درد خارشی است. گاهی بر اثر تجمع گازهای روده ای، جدار شکم دچار کشیدگی می شود. در این زمان احساس درد، ممددی یا کشنده است. درد فشارنده، درد سوزنی، درد ضربانی، درد شکننده و ... انواع دیگری از احساس درد می باشند.

وقتی احساس آزاردهنده درد ایجاد شود، اقدام به تسکین درد، بسیار ضروری است. کاهش درد با برطرف کردن سبب درد یا مهار قوه حس درد امکان پذیر است. بر این اساس حکمای طب ایرانی مسکن ها را به دو دسته حقیقی و غیر حقیقی تقسیم می‌کنند. مسکن های حقیقی با از بین بردن علت درد، مزاج عضو را به تعادل می رسانند. مثلا اگر فردی در اثر گرما دچار سردرد شود، مالیدن روغن گل سرخ خنک به موضع می تواند مزاج سر را اصلاح کند و درد را تسکین دهد. در شرایطی دیگر، برای از بین بردن سبب درد، از داروهای مرخی یا سست کننده استفاده می شود. بابونه، تخم کرفس، بذر کتان با حرارتی که دارند، به آرامی عامل درد را تحلیل می برند و تسکین می بخشند. به عنوان مثال وقتی عضلات ساق پا دچار اسپاسم و درد شوند، ماساژ ملایم روغن بابونه یا پاشویه در آب جوشانده گل های آن، می تواند پس از مدتی، آرامش را به عضلات برگرداند. روش های دیگری مانند فصد، حجامت، ماساژ، مسهل و قی نیز می توانند با پاکسازی و دفع عامل درد، در تسکین درد موثر باشند. 

مسکن های غیر حقیقی، معمولا با کاهش احساس درد، تسکین و آرامش ایجاد می کنند. آنها دو دسته هستند. دسته اول داروهایی که به واسطه رطوبت بخشی و خواب آوری باعث کاهش درد می شوند. زیرا در خواب ادراک درد کم می شود. به عنوان مثال وقتی بر اثر کار زیاد فکری و کم خوابی، در مغز رطوبت کم شود و اصطلاحا خشک شود، ممکن است سردرد ایجاد شود. در این زمان استعمال روغن بنفشه یا بادام شیرین روی شقیقه ها و داخل بینی، رطوبت درون مخاط و زیر پوست را افزایش می‌دهد. بدین ترتیب تسکین درد و خواب آرام ایجاد می‌شود. دسته دوم مسکن های غیر حقیقی همان داروهای مخدر هستند که معمولا با ایجاد سردی و قبض باعث تسکین درد می شوند. بذر کاهو و خشخاش از این دسته هستند. افیون هم که در این دسته داروها هستند با مکانیسم های مشابه ای می تواند درد را تسکین دهد.   

آنچه که مسلم است درمان قطعی و از بین بردن عامل ایجاد درد با روشهای پاکسازی و مسکن‌های حقیقی اولویت اصلی طب ایرانی است و جایگاه مسکن‌های غیرحقیقی در مواردی است که مثلا به واسطه درد بسیار، بیمار قادر به غذاخوردن نباشد و باعث ضعف و تحلیل قوا گردد یا شدت درد مانع از انجام روش‌های درمانی اصلی شود.

امروزه اثر درمانی برخی از این روشهای طب ایرانی در درد در مطالعات بالینی به اثبات رسیده است. به عنوان مثال سال 2021، در یک کارآزمایی بالینی اثربخشی دلک و غمز (نوعی ماساژ در طب ایرانی) بر درد گردن مزمن بیماران گزارش شد. در مطالعه ای دیگر پژوهشگران گزارش کردند سیاه دانه توانسته است اثر تسکین دهنده قابل توجهی در درد ناشی از استئوآرتریت زانو داشته باشد. همچنین در دو کارآزمایی بالینی در کرمانشاه اثر حجامت در درمان کمردرد غیراختصاصی و سردرد تنشی و میگرنی به ترتیب تاکید کرده است. همچنین در یک مطالعه مروری که بیش از 550 مقاله بالینی در مورد حجامت را از سال 1959-2008 را بررسی کرده است مشخص شد که حجامت در کاهش درد بیماری‌های مختلف مؤثر است.

قابل ذکر است این مقاله با همکاری دکتر مریم تقوی پزشک، متخصص طب ایرانی و عضو هیات علمی دانشکده طب ایرانی نوشته شده است.

منابع:

1. حسینی یکتا نفیسه، صادق پور امید. تسکین درد و چگونگی عملکرد داروهای مسکن در طب سنتی ایران. طب سنتی اسلام و ایران. 1391;3:285-292. Available from: https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=206083
2. Mohammadi-Kenari H, Khoramizadeh M, Forogh B, Hashem-Dabaghian F. The Effect of a Persian Medicine Massage (Dalk and Ghamz) on Neck Pain and Disability in Nonspecific Chronic Neck Pain. Complementary Medicine Research. 2021;28(2):160-3.
3. Salimzadeh A, Ghourchian A, Choopani R, Hajimehdipoor H, Kamalinejad M, Abolhasani M. Effect of an orally formulated processed black cumin, from Iranian traditional medicine pharmacopoeia, in relieving symptoms of knee osteoarthritis: a prospective, randomized, double‐blind and placebo‐controlled clinical trial. International journal of rheumatic diseases. 2017 Jun;20(6):691-701.
4. Ahmadi A, Schwebel DC, Rezaei M. The efficacy of wet-cupping in the treatment of tension and migraine headache. The American journal of Chinese medicine. 2008;36(01):37-44.
5. Farhadi K, Schwebel DC, Saeb M, Choubsaz M, Mohammadi R, Ahmadi A. The effectiveness of wet-cupping for nonspecific low back pain in Iran: a randomized controlled trial. Complementary therapies in medicine. 2009;17(1):9-15.
6. Cao H, Han M, Li X, Dong S, Shang Y, Wang Q, et al. Clinical research evidence of cupping therapy in China: a systematic literature review. BMC complementary and alternative medicine. 2010;10(1):70.